اسنادی پیرامون واقعه ۲۱ آذر و نجات آذربایجان

 

واقعه ۲۱ آذر، روز فروپاشی فرقه دموکرات و رهایی آذربایجان از دام توسعه­طلبی روسیه شوروی یکی از مهم ­‌ترین وقایع تاریخ معاصر است. و به دلیل همین اهمیت، در عین حال، یکی از بحث­انگیز‌ترین این وقایع.

در یادآوری این واقعه مهم تاریخی و همچنین توضیح پاره­ای از داده­های مسلم آن مناسب دیده شد که به ترجمه هفت سند نویافته در این باب اقدام شود. در سال­های اخیر مجموعه جامعی از اسناد و گزارش­های مقامات سیاسی و نظامی دولت بریتانیا در مورد تحولات ایران در دوره اشغال کشور در جنگ جهانی دوم منتشر شده است که این اسناد از میان آن‌ها ارائه می‌­شود. [۱]
در خلال بحران آذربایجان، دولت بریتانیا بر خلاف دولت آمریکا که بر رویارویی با توسعه­طلبی تصمیم داشت، همانند دوره­های پیشینِ رقابت با روسیه بیشتر بر نوعی بی­طرفی و مصالحه با شوروی تمایل داشت؛ بازتاب این «بی­طرفی» در اسناد ذیل اگر چه در مواردی چند باعث نادیده گرفتن علل و زمینه­های بر آمدنِ فرقه دموکرات شده است، مثلاً در بند نهم سند شماره ۵ که با چشم فروبستن بر نقش تعیین کننده عوامل امنیتی شوروی در بر پا کردن آن غائله، بی­توجهی به خواسته­های مردم آذربایجان را «عامل مشکلات پیشین» دانسته است ولی از جهاتی دیگر در ارائه گزارشی بی­طرفانه از حوادث ۲۱ آذر مهم است. خشم و نفرت عمومی از فرقه که زمینه­ساز شورشی گسترده بر ضد آن‌ها، آن هم پیش از فرا رسیدنِ قوای دولتی بود از جمله نکاتِ مهمِ این گزارش­‌ها است و در کنار آن برآوردی واقع­بینانه و به دور از گزافه­ گویی­‌های بعدی در مورد تعداد کسانی که در این میان به دست مردم کشته شدند ـ بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ نفر ـ از دیگر نکاتِ درخور توجه آن.

 

 

tumbnail (1)

 

۱

[سرکنسول بریتانیا در تبریز به سفارت بریتانیا در تهران، ۴ دسامبر ۱۹۴۶ / ۱۳ آذر ۱۳۲۵] [۲]
سرکنسولگری بریتانیا، تبریز، شمارة ۴۴، ۴ دسامبر ۱۹۴۶
آقا در اشاره به تلگراف شمارة ۳۵۱ من به تاریخ امروز، بند ۳، در ارتباط با تسلیح عناصر آموزش ندیدة اهالی توسط دموکرات­های آذربایجان، افتخار دارم به عرض برسانم که تقصیر کار را به گردن «سیاست فریبکارانة» دولت مرکزی انداخته­اند.
۲. دموکرات­‌ها اعلان داشته­اند که تسلیح مردم برخلاف خواسته­های فرقه می‌­باشد زیرا تا به حال بر اجتناب از خونریزی تأکید داشته­اند. مع­هذا صاحبان قدرت در تهران، با پول­هایی که در بانک­های خارجی دارند، به دستور اربابان بیگانه­اشان، برای بر هم زدن مناسبات آذربایجان و تهران، آنچه را در توان داشته انجام داده­اند.
۳. مردم آذربایجان در مقام مقابله با این امر باید برای دفاع از آزادی خود آماده می‌­شدند. در مورد ماجرای زنجان از دولت مرکزی منزجر شده و از طریق مبارزه برای حفظ آزادی­‌هایشان، وفاداری خود را به دموکرات­های آذربایجان ثابت خواهند کرد. از آنچه دموکرات­‌ها برای­شان انجام داده و می‌­توانند انجام دهند به خوبی آگاهی دارند. در روزهای گذشته در مقابل فشارهایی که از همه جا بر آن‌ها وارد می‌­شد، مقاومت کرده و تسلیم نشدند. باردیگر نیز برای هر احتمالی آمادگی دارند.
۴. نسخه­ای از مراسله را برای وزارت خارجه ارسال می‌­دارم.
افتخار دارم خادم مطیع حضرت اجل باشم. دبلیو می‌چل کارس

۲
[سفارت بریتانیا در تهران به وزارت امور خارجه در لندن، شمارة ۲۰۰۱، ۱۱ دسامبر/ ۲۰ آذر ۱۳۲۵] [۳]
آقای لروژوتل، شمارة ۲۰۰۱، ۱۱ دسامبر ۱۹۴۶
فوری
[متن] ذیل از طرف وابستة نظامی تهران. فوق محرمانه
وزیر جنگ به وابستة نظامی اطلاع داد که در پی تصرف میانه توسط نیروهای دولت ایران در شب ۱۰/۱۱ [دسامبر / ۱۹ آذر] و بمباران شورشی­های دموکرات که توسط کامیون رهسپار تبریز بودند، امروز ـ [۱۱ دسامبر / ۲۰ آذر] ـ ظهر استاندار آذربایجان طی مخابرة تلگرافی به نخست وزیر، مراتب فرمانبرداری خود را اعلان داشت. انتظار می‌­رود که عناصر پیشقراول نیروهای دولتی فردا به تبریز برسند ولی به دلیل انهدام پل­های رود قزل اوزن واقع در جنوب میانه توسط شورشی­‌ها فرا رسیدن نیرویی بیشتر از‌‌ همان عدة نمادین بدانجا ممکن است دو یا سه روز به طول انجامد.
لطفاً به وزارت جنگ و وزارت [نیروی] هوایی داده شود.
وزارت خارجه لطفا مانند تلگراف­های شمارة ۶۷۴، ۱۷۱، ۲۶ و ۴۱۶ فورا برای حکومت هند و نیویورک فدرال و آنکارا و واشنگتن ارسال گردد.

۳
[سفارت بریتانیا در تهران به وزارت امور خارجه در لندن، شمارة ۲۰۱۰، ۱۳ دسامبر ۱۹۴۶/ ۲۲ آذر ۱۳۲۵] [۴]
آقای لروژوتل، شمارة ۲۰۱۰، ۱۳ دسامبر ۱۹۴۶
فوری
تلگراف شمارة ۳۵۹، مورخ ۱۱ دسامبر از تبریز:
[شروع] دموکرات­های آذربایجان در ۱۱ دسامبر در تبریز اعلان حکومت نظامی کرده و از ساعت ۸ شب منع رفت و آمد اعلان شد.
۲. در ساعت ۴ بعدازظهر ۱۱ دسامبر استاندار و بی­ریا (صدر شورای اتحادیة کارگری) به نمایندگی از کمیتة مرکزی فرقه دموکرات اعلان داشتند که با توجه به تمایل فرقه مبنی بر اجتناب از خونریزی با ورود نیروهای انتظامی که از سوی دولت مرکزی برای ترتیب انتخابات مجلس ایران به آذربایجان اعزام شده­اند موافقت می‌­گردد.
اهالی می‌­بایست در حفظ نظم ساعی و از نیروهای دولتی استقبال کنند.
۳. لطفا مانند تلگراف شمارة ۱۳۳ من به وزارت خارجه و حکومت هند و هیئت اعزامی بریتانیا به سازمان ملل تکرار شود.
وزارت خارجه لطفا مانند تلگراف ۶۷۷ من به حکومت هند ارسال شود.

۴
[رونوشت تلگراف کنسولگری بریتانیا در تبریز، ۱۴ دسامبر ۱۹۴۶/ ۲۳ آذر ۱۳۵۰] [۵]
آقای لروژوتل، شمارة ۲۰۱۵، ۱۴ دسامبر ۱۹۴۶
تلگراف شمارة ۳۶۲ واصله از تبریز، ۱۴ دسامبر: [شروع] تلگراف شمارة ۳۶۱ من.
نیروهای دولت مرکزی کماکان فرا رسیده و ضمن مقابله با معدود مهاجرینی که مقاومت می‌­کنند، عناصر غیر مسئول را خلع سلاح می‌­کنند. استاندار که به هواداری کامل از روس­‌ها شهرت دارد امروز صبح هدف تیراندازی قرار گرفت ولی بدون آنکه آسیب ببیند، جان به در برد.
۲. در مورد آشوب­های ضد دموکرات از کردستان غربی گزارش­های تأیید نشده­ای رسیده است.
۳. تعدادی از دکاکین تبریز که از آن مهاجرین بود بدون (تکرار می‌­شود، بدون) تمایز بین آنکه به مسلمان­‌ها تعلق دارند یا مسیحیان، غارت شده­اند.
[پایان]
وزارت خارجه لطفا مانند تلگراف شمارة ۶۸۲ من به حکومت هند داده شود، مهم.

۵
[گزارش کنسولگری بریتانیا در تبریز، ۱۶ دسامبر ۱۹۴۶ / ۲۵ آذر ۱۳۲۵] [۶]
آقای کارس به آقای لروژوتل (تهران) شمارة ۴۷، تبریز، ۱۶ دسامبر ۱۹۴۶.
با اشاره به تلگراف­های اخیرم راجع به وضعیت تبریز پس از سقوط فرقة دموکرات آذربایجان، افتخار دارم [که به عرض برسانم] در محل نسبت به تأخیر حاصله در ورود نیروهای دولت مرکزی، نگرانی زیادی به وجود آمد.
۲. همان­گونه که به خاطر دارید، علی شبستری رئیس شورای ایالتی و استاندار در ۱۱ دسامبر / ۲۰ آذر تمایل خود را مبنی بر تبعیت از حکومت مرکزی و ورود نیروهای ایرانی به دلایل امنیتی در خلال انتخابات، اعلان داشته بودند. بعد از این بیانیه در تبریز انتظار می‌­رفت که به نحوی غیر قابل اجتناب تا زمانی که قوای دولت مرکزی فرا رسند، دوره­ای از بی­نظمی حکمفرما شود بنابر این برای همه بهتر بود که قوای مزبور زود‌تر فرا رسد.
۳. استاندار دکتر جاوید در عین حال که از مردم خواست آرامش را حفظ کنند بر آن شد که از ترکیب پلیس­های پیشین و داوطلبانی که می‌­توانست بر همکاری آن‌ها حساب کند یک نیروی ویژه انتظامی تشکیل دهد. با این حال دو عامل موجب پیچیدگی وضع شدند؛ در درجة اول شدت نفرت عمومی از دموکرات­‌ها بود و اگر چه جاوید سعی کرده بود حتی­الامکان مناسباتش را با دولت مرکزی حفظ کند ولی مناسبات نزدیک شخص وی با آن‌ها ـ [دموکرات­‌ها] ـ بر همگان آشکار بود. در درجة دوم نیز افتادن اسلحه و مهمات بود به دست عناصر غیر مسئول در اثر اقدامِ از سر استیصال پیشه­وری در توزیع آن میان هر کسی. در نتیجه از شب ۱۱ دسامبر تا صبح ۱۴ دسامبر / ۱۹ تا ۲۳ آذر گروه­هایی در سطح شهر جولان می‌­دادند که برخی برای حفظ نظم (و تشجیع خودشان) تقریبا بدون وقفه تیر هوایی شلیک می‌­کردند و برخی نیز در جستجوی دموکرات­‌ها بودند که آن‌ها را تیرباران کرده و مغازه­‌ها و خانه­‌هایشان را غارت کنند. علاوه بر این گروه­هایی از مهاجرین نیز در نقاط مختلف شهر، به امید فرا رسیدن کمک، سرسختانه مقاومت می‌­کردند.
۴. در یک چنین وضعیتی، اضطراب حاکم بر کل شهر به هیچ­وجه دور از انتظار نبود. اهالی نگران جان و مال خود بوده و در واقع هیچ کس نمی‌­توانست مدعی گردد که اوضاع را به نحوی تحت کنترل دارد. ولی مردم یک نگرانی دیگر هم داشتند؛ اگر این بی­نظمی و اغتشاش به همین ترتیب ادامه می‌­یافت می‌­توانست دستاویزی به روس­‌ها بدهد که به بهانة «حفظ منافعشان» قوای خود را به تبریز اعزام دارند.
با فرا رسیدن بعدازظهر ۱۳ دسامبر / ۲۲ آذر نگرانی­‌ها ابعاد گسترده­ای یافته بود و هیچ کس نمی‌­دانست علت تأخیر خطرناک ورود قوای ایران در چیست. عناصر آشوبگرکه از این آزادی نویافته به شوق آمده بودند به هیچ وجه کتمان نمی‌­کردند که قصد دارند حداکثر بهره­برداری را از این فرصت بنمایند.
۵. ساعت پنج بعدازظهر‌‌ همان روز با فرا رسیدن پیشقراول ارتش ایران به شهر، کل تبریز نفسی به آسودگی کشید. اگر چه این قوا اندک بود ولی در هر حال نشانی بود از وجود نوعی مقام مسئول. ارتش کار مهاجرینی را که در مرکز شهر مقاومت می‌­کردند به سرعت یکسره کرد و اگر چه شب آرامی در پیش نبود ولی نیروهای ارتش به رغم فرسودگی حاصل از آن سفر طولانی و نیاز به استراحت فرصت را از دست نداده و صبح روز بعد در بسیاری از نقاط شهر پست­های امنیتی برقرار کردند. افسر فرمانده ژنرال هاشمی اعلان حکومت نظامی داده و از تمامی کسانی که مجوز حمل اسلحه نداشتند خواست که بدون معطلی اسلحة خود را تحویل دهند به علاوه سرهنگ زنگنه را نیز به فرمانداری تبریز منصوب داشت.
۶. در این میان هر آن نشانی از قدرت نیز که برای استاندار ـ دکتر جاوید ـ بر جای مانده بود، زائل شد. صبح روز ۱۴ دسامبر / ۲۳ آذر برای کسب اطلاع از اوضاع عمومی به دفتر وی رفتم ولی مطلع شدم که به تالار شهر، محل استقرار ژنرال هاشمی رفته است. وی در سر راه خود بدانجا با تظاهرات مخالفان مواجه و حتی هدف تیراندازی قرار گرفته بود هر چند که آسیبی به وی وارد نشد. در ۱۵ دسامبر هم او و هم شبستری (صدر انجمن ایالتی فرقه دموکرات آذربایجان) مورد تعرض قرار گرفته و بعداً اطلاع یافتم که «رهسپار تهران شده­اند»، احتمالاً تحت­الحفظ، اگر نگوییم تحت بازداشت.
۷. در مورد دیگر سران دموکرات آذربایجان که ناپدید شده بودند از همه طرف شایعاتی به گوش می‌­رسید؛ برخی می‌­گفتند که همگی به روسیه گریخته­اند و برخی نیز این سخن می‌­گفتند که هنوز در استان هستند و باید پیدا شده و خدمتشان رسید. مع­هذا روشن شد که «ژنرال» دانشیان فرمانده قوای [فرقة دموکرات] آذربایجان پیش از عقب­نشینی از میانه از بانک ملی آنجا حدود دو میلیون ریال دزدیده و غنائم گرانبهای خود را توسط کامیون به شمال فرستاده است. ولی خوشبختانه کامیون مزبور پیش از آنکه به مرز برسد متوقف شده و بخش اعظم آن پول مسترد گردید. تصور بر آن
است که دانشیان در حال حاضر در ترکیه است. نیروهای ایرانی بر اقدامات شهروندان مسلحی که هر دموکراتی را که به دستشان می‌­افتاد تیرباران می‌­کردند، پایان نهادند. نیروهای مزبور به بازداشت آن‌ها ـ [دموکرات­‌ها] ـ و اعزام­شان به زندان­های هم­اکنون مالامال اکتفا کردند.
۸. در کمال شگفتی متوجه شدم که در‌‌ همان ۱۱ دسامبر همتای امریکایی­ام در تلاش بهره­برداری از گردش روزگار، سوار بر اتومبیل خود، در سطح شهر گردش کرده و از سر بزرگواری به ابراز احساسات اوباش پاسخ می‌­دهد. از آنجایی که این به دنبال یکی از تند‌ترین شکایات رادیو تبریز از مداخلة آمریکایی­‌ها به نفع «قوام مرتجع» آمد، به نظرم قدری دور از خرد می‌­رسد. از این رو بر تصمیمی که پیش‌تر گرفته بودم مبنی بر تحدید حضور خود و کارمندانم در سطح شهر به حداقل مقتضیات وظایفم، راسخ‌تر شدم.
۹. امید است که دولت مرکزی در آینده­ای نه چندان دور منویات خود را در مورد انتخابات ابراز دارد. با توجه به وضعیت موجود، مزیتی در تأخیر بیش از این نیست. در مجموع مردم بر تارک موجی از حسن ظن نسبت به شاه و یک ایران متحد قرار دارند ولی این موج پایدار نخواهد بود. اما سهل­انگاری و بی­تفاوتی نسبت به خواسته­های آذربایجانی­‌ها عامل مشکلات پیشین بوده است. مردم [آذربایجان] طبیعتاً مردمی سرسخت و مستقل هستند و تبعیت آن‌ها از دولت تهران، نباید در دراز مدت مسلم فرض شود. آن‌ها خواستار برخورداری از امنیت عمومی، رهایی از سوء رفتار و یک برخورد مناسب­‌تر اقتصادی هستند و حق چنین انتظاری را هم دارند. قصور در تأمین هر چه سریع­‌تر این خواسته­‌ها به طور قطع هر چه اخیراً بافته شده است را رشته خواهد کرد.
۱۰. نسخه­ای از این مراسله را برای وزارت امور خارجه ارسال می‌­کنم.
افتخار دارم و غیره. دبلیو. می‌چل کرس

۶
[وزارت امور خارجه در لندن به سفارت بریتانیا در تهران، ۲۰ دسامبر ۱۹۴۶ / ۲۹ آذر ۱۳۲۵] [۷]
[وزارت خارجه]، شمارة ۱۳۵۳، ۲۰ دسامبر ۱۹۴۶
تکرار به واشنگتن ش ۱۱۷۹۷۰، به مسکو، ش ۴۱۳۹
مهم
بر اساس گزارش جراید از تهران، دکتر جاوید و رئیس سابق انجمن محلی آذربایجان (احتمالاً اشاره­ای است به شبستری) تحت­الحفظ راهی تهران هستند و آن [گروه] از افسران ایرانی که به قوای آذربایجان ملحق شده بودند، بعد از امتناع مقامات ترکیه از عبورشان بدان سوی مرز، بازداشت شده­اند.
۲. البته با توجه به وضعیت، چنین اقداماتی غیر استثنایی نیست ولی از آن بیم دارم که نخست وزیر در تنبیه این خطاکاران شدّت عمل به خرج داده و این حسن تأثیر ناشی از قابلیت و کاردانی را در رسیدگی به وضعیت آذربایجان خدشه­دار کند. شاید مناسب بدانید که دراولین فرصت بند سوم پیام من را در تلگراف شمارة ۵۷ از نیویورک به تهران، یادآور ایشان فرموده و قویاً ابراز امیدواری کنید که دولت ایران از هر گونه زیاده­روی و تحریک اجتناب نماید.

۷
[از سفارت بریتانیا در تهران به وزارت امور خارجه در لندن، ۲۲ دسامبر ۱۹۴۶ / اول دی ۱۳۲۵] [۸]
آقای لروژوتل، شمارة ۲۰۵۸، ۲۲ دسامبر ۱۹۴۶
تکرار به: واشنگتن، مسکو، ادارة خاورمیانه، دولت هند، رونوشت به بغداد
اقدامات ذیل از سوی مقامات نظامی ایران در آذربایجان اتخاذ شده است:
۱. دکتر جاوید، استاندار سابق و شبستری رئیس پیشین شورای ایالتی، تحت الحفظ به تهران اعزام شدند (به محض رسیدن تحت بازداشت قرار گرفتند.)
۲. در تبریز و بیشتر شهرهای استان حکومت نظامی اعلان شده است. بیست و چهار افسری که رهبری ترک خدمت [و الحاق] به قوای آذربایجان را بر عهده داشتند، دستگیر شده و قرار است توسط دادگاه نظامی محاکمه شوند.
۳. ژنرال کبیری، تنی چند از مقامات مهم محلی و [یک کلمه کشف رمز نشده] دیگر پیروان فرقه دموکرات در تبریز بازداشت شده­اند. بر اساس تخمین ستاد ارتش ایران بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ نفر از فدائیان و دیگر افرادی که به دلیل خشونت و بی­رحمی مورد بغض و کینه قرار داشتند، پس از فروپاشی حکومت فرقه و پیش از فرا رسیدن قوا، توسط اهالی خشمگین تبریز کشته شدند. در حال حاضر مقامات نظامی بدین [کشف رمز نشد: اعدام خودسرانه؟] قانون خاتمه داده­اند.
۴. بسیاری از روزنامه­‌ها در مورد جنایات عوامل فرقة دموکرات در دوران حاکمیت یکسالة آن‌ها گزارش­های هولناکی منتشر کرده و با هو و جنجال خواهان مجازات عبرت­انگیز آن‌ها شده­اند. ولی نشانه­های موجود از آن حکایت دارند که دولت می‌­خواهد سیاست معتدلی را اتخاذ کند.

وزارت خارجه لطفا مانند تلگراف­های ۲۴۸ و ۶۶۸ من به واشتنگتن و حکومت هند داده شود.
توضیح: این اسناد در شماره ۵۹ فصلنامه گفتگو، مورخ ۱۳۹۱ منتشر شده است

 

 

منبع: تارنمای آذری ها – کاوه بیات

 

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *