21 آذر روز گریز اهریمن گرامی باد
21 آذر در تقویم سیاسی ایرانزمین دارای جایگاه ویژه ای است که متاسفانه در وضعیت کنونی چندان که بایسته و شایسته است بدان پرداخته
نمیشود .گرچه پیرامون این روز سخنها گفته شده و مقالات نگاشته شده اما از این رخداد بزرگ تاریخ هر چه بگوییم باز جای سخن باقی است.از این رو به مطالبی منتخب از ویژه نامه ایام روزنامه جام جم نظری می افکنیم.
***
جنگ جهاني دوم آثار منفي بسياري براي ايران داشت. از جمله تبعات اين رويداد، تشكيل فرقه‌هاي دموكرات در آذربايجان بود. شوروي‌ها با استفاده از نيروهاي اطلاعاتي، امنيتي‌شان كه در مناطق مختلف آذربايجان پخش شده و به تبليغات و كارهاي حزبي مشغول بودند، با تحريك حس قوم‌گرايي و انگشت‌گذاشتن روي ظلم و اجحافي كه رژيم رضاشاه عليه آذربايجان اعمال كرده بود و نيز با مانور روي عقب‌ماندگي‌هاي اقتصادي- اجتماعي منطقه، حركتي در قالب خودمختاري كه با گرايش شديد جدايي‌طلبي و استقلال (و در نهايت اتحاد با آذربايجان شوروي) همراه بود، ايجاد كردند. مديريت اين حركت بر عهده ميرجعفر باقراف رئيس دولت جمهوري آذربايجان و دبير اول حزب كمونيست آن بود.
اوايل جولاي 1945/ تير، مرداد 1324 باقراف به مسكو احضار شد و در ششم همين ماه، دفتر سياسي كميته مركزي حزب كمونيست اتحاد جماهير شوروي قرار محرمانه‌اي تحت عنوان «تدابير لازم در مورد سازماندهي جنبش‌هاي جدايي‌خواهانه در آذربايجان جنوبي و ساير شهرهاي شمال ايران» صادر كرد. براي رهبري اين جنبش جدايي‌خواهانه در آذربايجان، تشكيل «فرقه دموكرات آذربايجان» پيش‌بيني شد.
در 12 شهريور 1324 فرقه دموكرات آذربايجان با انتشار بيانيه‌اي و برشمردن اهدافي چون، آزادي داخلي و خودمختاري مدني براي آذربايجان در چارچوب حفظ استقلال و تماميت ايران، تشكيل انجمن‌هاي ايالتي و ولايتي، تدريس زبان آذري [تركي آذربايجاني] در مدارس آذربايجان، افزايش كرسي نمايندگان آذري در مجلس شوراي ملي به 20 نفر اعلام حضور كرد.
روس‌ها با دقت زياد دنبال شخصي بودند كه بتواند امور فرقه را در آذربايجان مديريت و رهبري كند و براي اين كار، سيدجعفر پيشه‌وري را انتخاب كردند. وي كه اهل خلخال بود و از اولين اعضاي حزب كمونيست ايران به شمار مي‌رفت در شعبه دانشگاه كوتو در شهر باكو تحصيل كرده بود.
دانشگاه كوتو، دانشگاه كمونيستي زحمتكشان شرق سال 1921/ 1300 شمسي توسط كمينترن در مسكو تاسيس شد. سال 1922 حدود 700 دانشجو از 57 كشور در آن به آموزش ماركسيسم- لنينيسم مشغول بودند كه هزينه زندگي و تحصيل آنها توسط حزب كمونيست شوروي تامين مي‌شد. مدتي پيشه‌وري دبير اول حزب كمونيست ايران بود. در اسناد محرمانه آرشيو مركزي دولتي احزاب سياسي جمهوري آذربايجان قيد شده كه پيشه‌وري را روس‌ها از تهران براي رهبري فرقه دموكرات به آذربايجان آوردند.
اقدامات فرقه دموكرات و در راس آن، سيد جعفر پيشه‌وري و غلام يحيي دانشيان كاملا در راستاي اجراي اهداف حزب كمونيست در ايران و برنامه‌هاي شوروي بود. بخصوص اين‌كه با توجه به وجود برخي نارسايي‌ها و محروميت‌هاي اقتصادي، دستگاه تبليغي فرقه دموكرات درصدد القاي اين موضوع بود كه نظام سياسي ايران حقوق آذربايجاني‌ها را ناديده انگاشته و خواهان از بين‌بردن زبان و فرهنگ تركي است. به همين خاطر اقدامات فرقه دموكرات كه ادعاي دموكراسي داشت رنگ تجزيه‌طلبي به خود گرفت و حتي براي پيشبرد برنامه‌هاي خود از هيچ خشونتي فروگذار نبود. 
در نهايت با به‌كارگيري تدابير سياسي در راس حاكميت و حضور موثر نيروهاي نظامي و شركت گسترده مردم آذربايجان براي مقابله با اقدامات تجزيه‌طلبانه فرقه دموكرات اين غائله خاموش شد.
فرقه دموكرات با آذربايجان چه كرد؟
جشن كتاب‌سوزان فرقه دموكرات در تبريز
نگاهي به كارنامه غلام‌‌يحيي دانشيان…از سراب تا باکو
سخنرانی شادروان سرور علی زرینه باف پیرامون رخداد بیست و یک آذر و رهایی آذربایجان
خاطرات دکتر پیرنیا از آزاد سازی آذربایجان
فرمان تشکیل فرقه دموکرات به دستور استالین/ کاوه بیات